30 lat dla Krynicy
dr Michał Zieleniewski
Audioprzewodnik
fot. Józef Eder, 1881 r. Ze zb. PAU, www. polona.pl
Dr Michał Zieleniewski to postać z odległej, XIX-w. przeszłości Krynicy, dla wielu nieznana. Jednocześnie osoba, która wiele lat swego życia poświęciła naszemu uzdrowisku, zabiegała o jego rozwój i popularyzację. W Krynicy dr Zieleniewski pojawił się po raz pierwszy w 1849 r., towarzysząc pacjentowi w pobycie „u wód”. Wówczas zakład był w tak złym stanie, że na czas kuracji zamieszkali u proboszcza parafii greckokatolickiej w Krynicy Wsi. Zapewne nie sądził wówczas, że zwiąże na dłużej swe losy z Krynicą. W 2021 r. zbiegło się kilka okrągłych rocznic związanych z dr. M. Zieleniewskim – 200. rocznica urodzin, 125. rocznica śmierci. Mija także 165. rocznica „wiekopomnej” Komisji z prof. J. Dietlem na czele, która powstrzymała likwidację zakładu zdrojowego i wskazała kierunki jego rozwoju. Wśród postulatów Komisji znalazł się także ten, aby powołać stałego lekarza rządowego, który będzie czuwał nad prawidłowym funkcjonowaniem lecznictwa. W 1857 r. funkcję tę objął i sprawował przez kolejnych 30 lat dr Michał Zieleniewski. Lata jego działalności stały się dla Krynicy okresem prężnego rozwoju i rozbudowy. Powstawały liczne obiekty, udogodnienia dla gości. Liczba pokoi gościnnych wzrosła z 57 w 1856 r. do 669 w r. 1875, w tym samym okresie blisko pięciokrotnie zwiększyła się liczba gości i wydanych kąpieli, a sprzedaż wody mineralnej w butelkach wzrosła prawie trzynastokrotnie.
Wystawa 30 lat dla Krynicy - dr Michał Zieleniewski składa się z trzech części zatytułowanych: Życie osobiste, Dla Krynicy i Dla Zdrojowisk, które pokazują zdjęcia, dokumenty, rękopisy, ryciny, publikacje oraz materiały filmowe związane z życiem i działalnością dra Zieleniewskiego oraz Krynicą z drugiej połowy XIX w.
Życie prywatne
Dr Michał Zieleniewski
Mateusz Michał Zieleniewski (1821–1896) – wychowanek Gimnazjum św. Anny w Krakowie, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, pracownik szpitali krakowskich, wieloletni lekarz zdrojowy w Krynicy i propagator balneologii; należy do grona najbardziej znanych i zapomnianych zarazem polskich medyków XIX w.
Pochodzący z Warszawy Zieleniewscy za sprawą kuźni, a później Uprzywilejowanej Krajowej Fabryki Maszyn Rolniczych i Narzędzi, byli jedną z najbardziej znanych rodzin dziewiętnastowiecznej Galicji. Obok działalności przemysłowej angażowali się w życie społeczne, polityczne i naukowe Krakowa i Lwowa. Brat Michała, Ludwik Zieleniewski (1819–1885) był członkiem Rady Miejskiej Krakowa oraz wiceprezesem Sekcji Przemysłowej Izby Handlowej i Przemysłowej. Edmund Zieleniewski (1855–1919) –posłem do wiedeńskiej Rady Państwa. Przemysłem nie zainteresował się jednak Michał Zieleniewski, który po ukończeniu Liceum św. Barbary i Gimnazjum św. Anny zapisał się na Wydział Lekarski UJ, na którym przygotował wyróżnioną rozprawę o mitach i przesądach w medycynie na ziemiach polskich. W 1844 r. został doktorem wszech nauk lekarskich i chirurgii oraz magistrem położnictwa. Studia uniwersyteckie uzupełnił wiele lat później uczęszczając na wykłady Józefa Dietla, Antoniego Bryka, Józefa Majera i Václava Treitza. Był pracownikiem oddziału syfilitycznego Szpitala św. Ducha w Krakowie, Kliniki Lekarskiej UJ, Kliniki Położniczej UJ, Szpitala Cholerycznego w Trzebini.
Czytaj więcej...
Czytaj więcej...W 1846 r. ukończył badania nad tyfusem plamistym. Interesując się od połowy lat 40. XIX w. etiologią i leczeniem chlorozy (blednicy) przeprowadził badania nad jedną z postaci anemii spowodowaną niedoborem żelaza i napisał rozprawę z zakresu hematologii. Zamierzając zajmować się fizjologią i patologią ciąży odbył staże w klinikach w Warszawie i Wiedniu. Od połowy lat 50. XIX w. skupiał uwagę na problematyce uzdrowiskowej, stając się w kolejnych latach znakomitym znawcą kurortów przyrodoleczniczych i stacji klimatycznych ziem polskich. Dowodzą tego przygotowane przezeń artykuły, monografie i wysoko oceniony słownik.
Postać Michała Zieleniewskiego łączona jest przede wszystkim z Krynicą, którą na początku lat 50. XIX w. ze względu na nierentowność i niską frekwencję kuracjuszy przeznaczono do likwidacji. W temacie odratowania beskidzkiego kurortu dotychczasowa historiografia najwięcej miejsca poświęciła dokonaniom Józefa Dietla. W kontekście tamtych wydarzeń Michał Zieleniewski jest niewątpliwie człowiekiem niewystarczająco docenionym. Przez trzy dekady nie tylko wykonywał obowiązki zawodowe, ale i angażował się w sprawy administracyjne, budowlane i dokumentacyjne. Przeważająca większość publikacji z jego obejmującego niemal 170 pozycji dorobku dotyczyła uzdrowiska i pod tym względem nie ma sobie równych. Zgromadzona przezeń i przekazana Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, bogata dziesięciotomowa kolekcja materiałów o Krynicy, stanowi najcenniejsze istniejące źródło dokumentów archiwalnych z jej dziewiętnastowiecznych dziejów.
Był członkiem wielu stowarzyszeń pracowników nauki: sekretarzem Komisji Balneologicznej Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (od 1877 r. Komisji dla spraw balneologii, klimatologii i hydrologii krajowej), należał do Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego, Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Towarzystwa Paryskiego Lekarzy Polskich, Towarzystwa Lekarzy Podolskich w Kamieńcu Podolskim, Towarzystwa Medycznego Wileńskiego, Towarzystwa Lekarzy Galicyjskich, Towarzystwa Lekarzy Rosyjskich w Charkowie, Towarzystwa Muzycznego w Krakowie i in.
W 1872 r. założył drugie pismo balneologiczne na ziemiach polskich „Zdrojowiska”. W 1873 r. przy pomocy Franciszka Karlińskiego, Edwarda Korczyńskiego i Fryderyka Skobla zaczął wydawać dwutygodnik „Krynica”, od 1875 r. ukazujący się co tydzień podczas sezonu zdrojowego (od maja do września). Czasopisma te przyczyniły się do spopularyzowania polskich kurortów przyrodoleczniczych (szczególnie galicyjskich) oraz były wykorzystywane do zamieszczania oryginalnych artykułów z zakresu medycyny i statystyki uzdrowiskowej, klimatologii i gospodarki. Ponadto przez wiele lat był współredaktorem jednego z najstarszych polskich miesięczników medycznych „Przeglądu Lekarskiego”.
Pracą własną i darami rzeczowymi wspomagał przez wiele lat Komitet Ochrony dla Małych Dzieci w Krakowie i Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Lwowie. Odsetki od zapisanych w testamencie dla Akademii Umiejętności 10 tys. złr. do I wojny światowej wypłacano jako nagrodę za najlepsze prace balneologiczne. Z przyczyn zdrowotnych i tragedii rodzinnych Michał Zieleniewski od początku lat 90. XIX w. systematycznie ograniczał praktykę lekarską i działalność naukową. W pełni natomiast rozwinęła się jego pasja kolekcjonerska, której przejawem było zgromadzenie prawdopodobnie największej w Krakowie, prywatnej biblioteki balneologicznej i dokumentów archiwalnych dotyczących Krynicy. Zmarł w Krakowie 16 kwietnia 1896 r. i został pochowany w rodzinnym grobowcu Zieleniewskich na Cmentarzu Rakowickim.
Z albumu rodzinnego M. Reinhard-Chlandy
Z albumu rodzinnego M. Reinhard-Chlandy
Fot. Władysław Sady.
Ludwik Zieleniewski
(1819-1885) brat dra Michała Zieleniewskiego – konstruktor i wynalazca, przemysłowiec, pionier przemysłu maszyn i narzędzi rolniczych w Galicji, działacz społeczny, członek Rady Miejskiej Krakowa. Przekształcił rodzinny warsztat w fabrykę maszyn rolniczych i innych urządzeń przemysłowych.
Fot. ze zb. Muzeum Krakowa
Zakłady Budowy Maszyn i Aparatury im. L. Zieleniewskiego w Krakowie – pierwsza w Krakowie i jedna z pierwszych w Polsce fabryka, pracująca nieprzerwanie do naszych czasów. Najstarsze budynki (razem z kuźnią) znajdowały się przy skrzyżowaniu ul. Św. Marka i św. Krzyża (1856-1886). Po pożarze zakład zbudowano przy ul. Krowoderskiej, a na początku XX w. przeniesiona na Grzegórzki. Obecnie znajduje się w Niepołomicach. Fabryka produkowała maszyny parowe, górnicze, kotły oraz wielkie konstrukcje stalowe do budowy linii kolejowych, mostów i przemysłu naftowego. Wiele urządzeń zakładu zdrojowego w Krynicy powstało w fabryce L. Zieleniewskiego, m. in. kiosk muzyczny, żelazny most prowadzący do dworca kolejowego, kotły i metalowe wanny do kąpieli, latarnie czy stylowe, żeliwne ławki.
Po rozpoczęciu prac nad budową Domu Zdrojowego został przeniesiony w miejsce, gdzie obecnie stoi Muszla Koncertowa.
Projekt kościoła w Krynicy autorstwa W. Klugera, drzeworyt A. Musiałowskiego. Nie został przyjęty do realizacji przez kapelana uzdrowiska i proboszcza Muszyny ks. A. Gruszkę.
Ilustracja z: M. Zieleniewski, Ilustrowana pamiątka z Krynicy, Kraków 1883 r.
Władysław Kluger
(1849 – 1884) Anna i Michał Zieleniewscy wychowywali też trójkę dzieci Anny, z pierwszego związku z Franciszkiem Klugerem: Władysława, Bolesława i Wandę (Pollerową). Władysław, inżynier dróg i mostów, ukończył paryską wyższą uczelnię techniczną. Autor pierwszego polskiego podręcznika o wytrzymałości materiałów, profesor politechniki w Limie. Naczelny inżynier budowy linii kolejowych w Peru, projektował i budował drogi, wiszące mosty, kanały i wodociągi. Darczyńca zbiorów sztuki prekolumbijskiej dla Akademii Umiejętności w Krakowie. Do Krynicy przyjeżdżał na leczenie. Zaprojektował bezinteresownie salę teatralną i kościół w Krynicy, które nie zostały jednak zrealizowane.
Fot. Bronisław Babel
Ze zb. Barbary Kaiser, potomkini Ludwika Zieleniewskiego.
W tym miejscu spoczywa pięć pokoleń znanego krakowskiego rodu. Tutaj został pochowany Michał Zieleniewski, jego żona Anna, syn Stanisław oraz pasierb Władysław Kluger. Fot. Tomasz Walczyk
M. in. w czasopiśmie „Czas” 1896, nr 90, s.2.
Z albumu rodzinnego M. Reinhard-Chlandy
Dla Krynicy
Krynica czasów dra M. Zieleniewskiego. Widok zakładu w r. 1862.
Jedno z najstarszych znanych zdjęć uzdrowiska, autor niezidentyfikowany. Przedstawia nieistniejącą już zabudowę dzisiejszego Deptaku. Jedynym punktem lokalizacyjnym, zachowanym do dzisiaj jest źródło – Zdrój Główny (glorieta przed Pijalnią Główną).
Fot. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej PAN.
Dr Michał Zieleniewski pełnił w latach 1857-1887 funkcję naczelnego lekarza c. k. zakładu zdrojowego.
Na to stanowisko powołał go dr Józef Dietl, który stał na czele „wiekopomnej komisji", która w 1856 r. opracowała plan rozbudowy i modernizacji podupadającego kurortu. Dr Zieleniewski kierując przez 30 lat uzdrowiskiem, systematycznie wprowadzał w życie zalecenia rządowej komisji. Dzięki niemu zakład zdrojowy stał się najważniejszym ośrodkiem przyrodoleczniczym zaboru austriackiego, „perłą polskich zdrojów”. Jego działalność obejmowała nie tylko sprawy zawodowe, związane z lecznictwem, ale kwestie administracyjne, budowlane, kulturalne czy religijne.
Ilustracja z: Z. Wąsowicz, Krynica i jej środki lecznicze, Kraków 1925.
Dr Michał Zieleniewski z Grzegorzem Pajewskim, zarządcą Krynicy w 1862 r.
Z albumu rodzinnego M. Reinhard-Chlandy
Jeżeli dra Dietla można nazwać „wskrzesicielem Krynicy” to niezaprzecznie dra Michała Zieleniewskiego można nazwać odnowicielem Krynicy. Dr Zieleniewski przez 30 lat gorliwą i sumienna pracą, staraniami usilnemi i u rządu i publiczności, przez swe naukowe pisma i rozległą wiedzę zakładał Krynicę […]
Mowa na nabożeństwie solennym z powodu stuletniej rocznicy zakupienia źródła przez c. k. rząd miana w kościele 24 sierpnia 1893 r. przez ks. A. Gruszkę.
Ze zb. Biblioteki Kórnickiej PAN.
Dzisiejsze łazienki w Krynicy zbudowane zostały w południowo- zachodniej stronie tamtejszego zakładu zdrojowego, u podnóża góry tak zwanej źródłowej, na płaszczyźnie sztuką zdobytej, przez częściowe osuszenie w tem miejscu znajdującej się moczary, przez zebranie sąsiedniej góry i wyrównanie tuż przytykającego pobrzeża, graniczącego z łazienkami potoku. - O ile sąsiedztwo góry tak zwanej źródłowej, na której wspaniały park się rozpościera, miłą jest dla łaziebnego budynku dekoracyą, o tyle pobliski potok po brzegu murem owiedziony i szeroki plac tegoż pobrzeża, w przyszłości klombami i gazonami kwiatowemi przyozdobić się mający, rozkoszą napawać będzie oko, nastręczając przy tern miłego spoczynku lub przechadzki osobom na kąpiele zdążającym….
czytaj dalej
Szeroka, bita droga około głównej frontowej części łazienek prowadząca, łączy tenże gmach z przyległemi budynkami mieszkalnemi; służąc zarazem za komunikacyą i w dalsze strony, jako to: do starożytnej mieściny Muszyna, lub do skromnego Żegestowa.
Budynek łaziebny fundamentalnie i w pięknym stylu wystawiony, składa się z części przodkowej (front) i dwóch skrzydeł równolegle do siebie bieżących, na których narożnikach i w samym środku części przodowej znajdują się piętrowe 4ry pawilony, 14 pokoi mieszkalnych i wielką salę towarzyską zawierające; część zaś dolna całego budynku mieści wyłącznie same tylko (72) pokoje łaziebne, z urządzeniem na wszelkie gatunki kąpieli, jako to: wanienne, natryskowe, nasiadowe, borowinowe, parowe, tudzież na kąpiele igliwiowe, a w razie, potrzeby na kąpiele słodowe, solne lub sztuczne siarkowe.
Z powodu bagnistej przyrody gruntu, jaki pod nowe łaźnie miejscowość Krynicy, a nade wszystko wzgląd na naturalny spadek wody mineralnej ze zdroju, wybrać zniewoliła, nie zaniedbano użyć w pomoc wszelkich ostrożności, aby nie tylko grunt, ale i sam budynek w wewnętrznych jego ścianach, w jak najsuchszym otrzymać stanie. Jakoż nie tylko wzniesiono wysoko dół samego budynku nad poziom - nie tylko urządzono odprowadzający zaskórne wody kanał odpływowy - ale nadto wszystkie podłogi w pokojach łaziebnych i w kurytarzach pozostawiono bez nasypki, dla utrzymania przewiewu powietrza, w ścianach zaś budynku urządzono kanalizacyą, której otwory po nad sufitem umieszczone, kommunikując z otworami nad podłogą będącemi, utrzymują nieustanne krążenie powietrza, a oprócz tych ostrożności jeszcze ostatnie warstwy muru, oddzielono od fundamentów kilku pokładami cegieł na cemencie, przecinając wszelką wilgoć z fundamentów budynkowi samemu udzielać ęilt mogłą.
Kształt poziomu budynku zbliża się do litery rzymskiej U z tą odmianą, że jej północne skrzydło jest najkrótsze (22 sążni wied. dług.); iż część frontowa najdłuższa (45 sążni wied.) leży a zachód; trzecie zaś ramię od położenia południowego ma 32 sążni długości. Środkiem całego poziomu bieżący kurytarz 9 stóp szeroki a 15 stóp wysoki, dzieli gmach na dwie równe połowy […]. W każdem skrzydle i w środku budynku prowadzą od zewnątrz drzwi wchodowe, a wspaniałe oświetlenie kurytarza wielkiemi 17tu żelaznemi oknami w samym dachu budynku umieszczonemi, przepuszczając promienie słoneczne przez szyby kolorowane, najmilsze widoku i światła zarazem czyni wrażenie.
Z: M. Zieleniewski, Nowe łazienki w Krynicy pod względem architektonicznym, technicznym i balneoterapeutycznym, (1821–1896), Kraków 1866.
[…] Urządzenia tutejszego zakładu w ostatnich piętnastu latach ogromnie postąpiły. Zdroje mineralne należycie uregulowane, ocembrowano w granit i nakryto. Obok źródła głównego jest wspaniały chodnik kryty 210 stóp długi, przy nim: salony do spoczynku, odpowiednie urządzenia do picia wód mineralnych zamiejscowych, żentyczarnia i kumysarnia, tudzież kąpiele gazowe, jako też wzorowo urządzone magazyny do przechowywania miejscowych wód mineralnych, na sprzedaż przeznaczonych, które się tutaj metodą Hecht a napełniają. Gmach łaziebny o 72 gabinetach łaziebnych, i z tyluż metalowemi wannami, w których wszystkie kąpiele wodne według systemu Schwarza się urządzają. Oprócz kąpieli mineralnych waniennych, zaprowadzono tu kąpiele: natryskowe, żelezisto-borowinowe, igliwiowe i łaźnię słowiańską.[…]
Z: M. Zieleniewski, Rys balneologii powszechnej, Warszawa 1873 r.
Pawilon tzw. chiński nad zdrojem głównym z krytym deptakiem. Powstał pomiędzy 1806 a 1808 r. wg projektu Johannesa Burggallera. W 1870 r. (lub 1871) przeniesiony nad źródło „Słotwinka”.
Ze zb. Biblioteki Kórnickiej PAN
Kryty chodnik nad źródłem – pijalnia modrzewiowa. Powstała w 1870 r. wg projektu Feliksa Księżarskiego, rozebrana 100 lat później, w związku z budową nowej Pijalni.
Ze zb. Biblioteki Kórnickiej PAN.
[...] wśród ogrodu najokazalszemi różami zasadzonego znajduje się chodnik kryty, wspaniały budynek, 35 sążni długi, a 8 sążni szeroki, ozdobiony mnóstwem dekoracyj architektonicznych, służący za nakrycie dla zdroju mineralnego i do przechadzki podczas słoty. W tym to budynku mieści się zdrój mineralny krynicki; elegancko i racyonalnie urządzony aparat do grzania wód ku piciu służących; gabinet na kąpiele gazowe z rodzimego kwasu węglowego (jedyne w całym naszym kraju); w tyłach zaś tego budynku są ubikacye, służące do napełniania flaszek wodami krynickiemi i magazyny na przechowanie skrzyń z wodami krynickiemi przeznaczone.
Z: M. Zieleniewski, Krynica i jej zakład zdrojowo - kąpielny, Kraków 1874.
Łazienki i kąpiele borowinowe
Komisja z roku 1856 wypracowując plan rekonstrukcji i dalszego rozwoju zakładu, poleciła m. in. wprowadzenie kąpieli borowinowych. Sprawy tej Zieleniewski dopilnował i rzeczywiście w 1858 r. zaczęto po raz pierwszy wydawać kąpiele borowinowe. Wykorzystywano złoża borowinowe znajdujące się w pobliskich miejscowościach, a szczególnie ze Szczawnika, a w późniejszym czasie z łąk borowinowych pomiędzy Krynicą a Tyliczem. Początkowo kąpiele borowinowe odbywały się w łazienkach mineralnych, a potem w specjalnie wybudowanych w 1881 r. łazienkach borowinowych. Po uruchomieniu mieściło się tam 27 gabinetów, w pawilonie frontowym, a na I piętrze 3 gabinety.
Z. Wąsowicz, Krynica i jej środki lecznicze, Kraków, 1925 r.
[…] We wszystkich tych wsiach i w innych, gdzie szczawy żeleziste znachodzimy, można napotykać przy nich tak zwane od ludu "szczawne łąki", szczawne młaki, a na nich czasami bogate pokłady lekarskiej borowiny. Poprzestaniemy tu tylko na wyliczeniu bliżej przez nas poznanych:
I. W Krynicy.
l. Tak zwana łąka torfowa, w samym zakładzie po za staremi łazienkami. Materyał dziś już wyczerpany, a miejsce samo pod budowę nowych łazienek zajęte.
2. Dolinka na szczycie góry zdrojowej "Wirch pole" dawniej, dzisiaj "Michasiową" nazwana, której torfowisko rozległe, mniej więcej jeden mórg daje miejscami 3-6 stóp głębokie pokłady znamienitej górskiej borowiny. Materyał ten od r. 1864. używany w Krynicy na kąpiele borowinowe, a rozbiorem jego chemicznym zajmuje się, za pośrednictwem Komisyi Balneologicznej Dr. S t o p c z a ń s k i Prof. chemii patologicznej przy Uniw. Jagiel. w Krakowie, owocem zaś jego pracy wkrótce podzielimy się z naszą powszechnością.
3. Miejscami znajdujemy torf na nowym oddziale spacerów „Janówką" zwanych, mianowicie na spadzistości wschodnio-północnej tu przylegającej góry zdrojowej. [… ]
czytaj dalej
Ze wszystkich ojczystych zakładów zdrojowych najpierwsza Krynica wprowadziła za mojem staraniem li nas kąpiele borowinowe w r. 1858 r., które odtąd corocznie tu udzielane bywają. Mokra łąka za starym budynkiem łaziebnym tutaj się znajdująca, przez którą przeszło od 50 lat przepływała cała ilość niespożytkowanej szczawy Krynickiej, była miejscem poboru istoty torfowej, którą na kąpiele tego rodzaju zużytkowano. Mimo braku rozbioru chemicznego tej świeżo w użycie lecznicze wprowadzonej istoty, pomimo niedostatku potrzebnych przyrządów do robienia tego rodzaju kąpieli, mimo trudności z jakiemi z początku prawie walczyć byliśmy zniewoleni, używanie ich stawało się coraz to częstszem i coraz więcej pożądanem. Jakoż wydano takich kąpieli w Krynicy: W roku 1858 – 126, 1859 -168, 1860 – 188, 1861 – 190. Prócz kąpieli ogólnych, rozpoczęto także w Krynicy używanie okładów borowinowych, których liczba rocznie w przecięciu do 1500 dochodziła. Oprócz tego kąpiele borowinowe częściowe, jako to nożne lub ręczne, mianowicie w roku 1863. i 1864. Były w częstem używaniu. Nawet przesyłka w handel borowiny na sprzedaż przeznaczonej, od roku 1862. kilkakrotnie już się w Krynicy powtarzała. […]
Ze wszystkich ojczystych zdrojowisk Krynica jak najpierwszą była w zaprowadzeniu u siebie kąpiel borowinowych, tak też nie tylko najlepszy posiada materyał na tego rodzaju kąpiele, ale i najznakomitsze i naj odpowiedniejsze w powyższych celach urządzenie. Ogromne pokłady żelezistej borowiny w parku Krynickim świeżo na górze "Michasiowa" zwanym odkryte, sześć pokoi łaziebnych urządzonych umyślnie na kąpiele borowinowe w nowych łazienkach, tudzież należyte zwietrzanie, sproszkowanie i rozgrzewanie parą borowiny na kąpiele używać się mającej, dają kąpielom borowinowym w Krynicy nie tylko świetne nad wszystkiemi w ojczystych zakładach używanemi pierwszeństwo, ale nawet w sposobie ich przyrządzania, równają je z kąpielami borowinowemi franzensbadzkiemi, na wzór, których zaprowadzone zostały.
Z: M. Zieleniewski, O borowinie i zastosowaniu jéj na kąpiele w ogólności, z poglądem na torfowisko w Polsce i na kąpiele borowinowe udzielane w Krynicy, Warszawa 1866 r.
Wydaje się, że Zieleniewski obejmując stanowisko lekarza zdrojowego miał konkretny program działania. Była to realizacja wniosków wspomnianej komisji rządowej dotyczących rozbudowy urządzeń balneologicznych, łazienek, ujęć wody mineralnej itp. Ze swej strony widział potrzebę rozwoju bazy materialnej, pensjonatów, hoteli, restauracji; nie zapomniał także o obiektach rekreacyjnych, jak: sala widowiskowa, wypożyczalnia książek, czytelnia czasopism itd.
Z: J. Długosz, Michał Zieleniewski (1821-1896) lekarz zdrojowy w Krynicy. Rocznik Sądecki Tom XXII, Nowy Sącz 1994
Ze zb. Biblioteki Kórnickiej PAN.
Prócz kąpieli, gmach łaziebny mieści w sobie wspaniały salon na czytelnię gazet, spoczywalnią i 14 pokojów mieszkalnych. Trzy hotele i mnóstwo domów mieszczą 627 pomieszkań dla gości. Znajduje się tu 7 restauracyj; c. k. urząd pocztowy, stacya telegraficzna, stała apteka ze składem wszelkich wód mineralnych, trudniąca się wyrobem: pastylek krynickich i wyciągu z igliwia świerkowego na kąpiele balsamiczne; jest dobry zakład kąpieli rzecznych, zakład gymnastyczny i arena do przedstawień teatralnych. Są trzy wielkie partye spacerów z 30000 stóp długiemi, a dobrze utrzymanemi ścieżkami. Jednem słowem Krynica swoją ważnością zdrojowo- leczniczą, swemi urządzeniami zdrojowemi, tudzież ilością uczęszczających do niej gości, niezaprzeczenie pierwsze zajmuje miejsce między zakładami zdrojowemi naszego kraju.
Z: M. Zieleniewski, Rys balneologii powszechnej, Warszawa 1873 r.
Ze zb. Biblioteki Kórnickiej PAN.
Domy na „Zarzeczu” za potokiem Kryniczanka
Od prawej: willa "pod Lwem", która spłonęła w 1887 r., w tym miejscu powstała willa "Tatrzańska", następnie willa "Białej Róży" (zbudowana w 1855 r.), na końcu willa "Kosynier" (z 1872 r.), należąca do rodziny Kmietowiczów, obecnie mieści się tutaj Szkoła Muzyczna.
Fot. Szymon Balicer.
Ze zb. Biblioteki Kórnickiej PAN.
wykonana wg projektu Artura Grottgera w 1864 r.
w Parku Zdrojowym na „Dietlówce”, zbudowana w latach 1863/1864. Po prawej dom zarządcy, po lewej fragment budynku teatru.
Ze zb. Biblioteki Kórnickiej PAN.
Ze zb. www.polona.pl
popiersie upamiętniające pobyt pisarza na kuracji w Krynicy w 1866 r. Ze zb. Biblioteki Kórnickiej PAN.
Wojciech Gerson „Krajobraz podgórski”
1882 r. Obraz przedstawia park i pawilon nad Zdrojem Słotwińskim. Źródło wody leczniczej oddalone od Deptaku o ok. 2 km. Dzięki staraniom dra Zieleniewskiego, który wykazał znaczenie i potrzebę wykorzystania szczawy w leczeniu uzdrowiskowym, zdrój został wykupiony przez c. k. skarb państwa i w 1862 r. przeszedł na własność zakładu zdrojowego.
Ze zb. Cyfrowego Muzeum Narodowego w Warszawie.
Wieś Krynica w obwodzie Sądeckim […] była dawniej własnością biskupów krakowskich, dziś składając część funduszu tzw. religijnego, należy do c. k. Kamery państwa Muszyny […]. Dolinka źródłowa leży na północ wsi właściwej, a całe miejsce kąpieli i właściwego zakładu kąpielowego formuje po dziś dzień długa, szeroka, środkiem drzewami wysadzona ku wsi ciągnącą się ulica, po której prawej i lewej stronie stoją pomieszkania i łazienki […]
Źródła wody kwaśno-żelazistej leżą tuż pod tzw. górą źródłową […]. W tej dolince źródłowej są dwa źródła wody kwaśno-żelazistej – trzecie źródło na drodze Słotwińskiej wyżej, a czwarte we wsi Krynicy […]. Postrzeżone źródło od p. Styx de Saubergera, komisarza obwodowego kupione wraz przyległym kawałkiem ziemi od włościana, wyrwane z zaniedbania dało się przez tegoż poznać światu dalszemu, w r. 1796 sława mocy ozdrawiającej tych źródeł szerzyć się zaczęła, gdy rząd te źródła wziął w opiekę, łazienki i inne potrzebne wystawił budynki, źródła oba, źródło główne Heleny i źródło Karola drzewem modrzewiowym ocembrował i zabezpieczył, źródło Heleny kształtnie postawionym dachem chińskim pokrył, oba chemicznie rozebrać i doświadczenia lekarskie zbierać zalecił.
Z: M. Zieleniewski, Wody kwaśno-żelaziste w Krynicy, 1857 r.
z udziałem Heleny Modrzejewskiej.
Ze zb. Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej
Fot. Edward Szyszka
Stały teatr w Krynicy istnieje już od roku 1864. Zrazu nie było żadnego budynku na ten cel, grywano więc bądź w nieistniejącym dziś już domu „pod Łabędziem”, bądź w sali „pod Barankiem”, lub też w krytym deptaku, lub w westybulu łazienek mineralnych.
A. Mravincsics, Krynica. Informacye o c.k. zakładzie zdrojowym, 1902 r.
Plakat ze zb. Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie
Teatr zdrojowy, zbudowany w latach 1882/1883 r. wg projektu Tadeusza Stryjeńskiego. W sezonie występowali na krynickiej scenie aktorzy z teatrów Lwowa, Krakowa, Warszawy, Poznania. Tutaj skupiało się również życie towarzyskie gości kuracyjnych, odbywały się oprócz spektakli teatralnych: bale, reuniony, koncerty, odczyty, opery i operetki.
Okalający Zakład lasek, w park przeistoczony, stanowi jedną z najpiękniejszych, bo naturalnych i arcypożytecznych ozdób zdrojowiska tutejszego. Służy on za dekoracyę samego zdroju mineralnego, chodnika krytego, gmachu łaziebnego i szeregu domów skarbowych na pomieszczenie gości przeznaczonych. Tutaj koncentruje się cały ruch i tak zwane życie kąpielowe.
Z: M. Zieleniewski, Krynica i jej zakład zdrojowo- kąpielny, Kraków 1874.
Doskonałym narzędziem popularyzacji zdrojów krynickich, a także innych polskich ośrodków klimatycznych była założona przez Michała Zieleniewskiego gazeta „Krynica”. Pierwszy numer pisma ukazał się 15 czerwca 1873 r. We wstępie Zieleniewski - założyciel i główny wydawca - przedstawił cel przyświecający dwutygodnikowi: Wobec ważności i wielorakiego interesu, jaki zakłady zdrojowo-kąpielne mają dla umiejętności, dla cierpiących i dla kraju, jako instytucye medyczne, humanitarne i socyalno- ekonomiczne - wobec rozlicznych nadziei, jakich po zakładach krajowych oczekują rzetelnie kraj miłujący - cięży na tego rodzaju zakładach obowiązek jak największej jawności i zespolenia się ze Światłą Publicznością; ku czemu posłuży wydawnictwo dwutygodnika „Krynica”, jako organu poświęconego wszechstronnym interesom ojczystych zakładów zdrojowo - kąpielnych. Gazeta pod redakcją Michała Zieleniewskiego ukazywała się w sezonie kąpielowym w latach 1873-1877. Na jej łamach naczelny lekarz uzdrowiska publikował m. in. artykuły dotyczące właściwości leczniczych wód krynickich, walorów zdrowotnych miejscowego klimatu, a także zalet innych używanych w tamtym czasie produktów leczniczych, takich jak borowina, czy kefir i żętyca. Zieleniewski pisał także artykuły na temat historii i rozwoju Krynicy oraz przedstawiał sprawozdania z działalności zdrojowiska. Wartą odnotowania ciekawostką były listy przybywających i odjeżdżających z Krynicy gości kuracyjnych, zamieszczane w gazecie regularnie ze szczegółami takimi jak nazwisko i imię, zawód, osoby towarzyszące i miejsce zamieszkania w uzdrowisku.
Ze zb. Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie.
Przez 30 lat działalności dra M. Zieleniewskiego w Krynicy, uzdrowisko przeobraziło się z upadającego zakładu w jeden z najlepiej prosperujących kurortów w Galicji. Przez kolejne lata Krynica nadal się rozwijała, dzięki pracy następnych pokoleń i kontynuatorów dra Zieleniewskiego, takich jak m. in. dr Henryk Ebers czy inż. Leon Nowotarski.
Zabiegi o rozwój Krynicy przynosiły efekty przez kolejne dekady, pod koniec kadencji czy już po odejściu M. Zieleniewskiego z funkcji lekarza zakładowego. Przykładem jednego z największych przedsięwzięć było powstanie Dworca Zdrojowego (Domu Zdrojowego) w 1886- 1889 r. czy budowa Kościoła rozpoczęta w 1887 r.
Fot. Kościół Zdrojowy - widok przed przebudową w dwudziestoleciu międzywojennym.
W Czytelni Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie znajduje się bogata kolekcja materiałów do monografii Krynicy zebrana przez M. Zieleniewskiego. Składa się z 10 tomów zawierających m.in.: rozprawy drukowane o uzdrowisku autorstwa J. Dietla, M. Zieleniewskiego i in., analizy szczawy krynickiej, wycinki prasowe w j. polskim i niemieckim, raporty finansowe, protokoły chorych, korespondencje władz rządowych, instytucji publicznych, przemysłowych i osób prywatnych dotyczące uzdrowiska, liczne rękopisy, listy kuracjuszy, projekty i plany budynków oraz innych obiektów, które powstały, oraz tych niezrealizowanych.
Ze zb. Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie.
Projekt szpitala dla uzdrowiska. Pomysł budowy powstał jeszcze w latach 60. tych XIX w. z inicjatywy dra J. Dietla. Sprawa budowy ciągnęła się do końca XIX w. Mimo zebrania części funduszy wśród gości zakładu zdrojowego, Namiestnictwo we Lwowie nigdy nie wyasygnowało potrzebnej kwoty na sfinansowanie całej budowy. Zaprojektowany szpital nie powstał. W 1897 r. zbudowano tzw. dom izolacyjny (składający się z 8 pokoi i kuchni) dla osób, które wymagały leczenia i odosobnienia z powodu chorób zakaźnych.
Ze zb. Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie
Stary Dom Zdrojowy - film.
Dla zdrojowisk
Dr M. Zieleniewski jako balneolog zajmował się różnymi zagadnieniami lecznictwa uzdrowiskowego, m. in. właściwościami wód leczniczych, zastosowaniem borowiny czy wodolecznictwa. Opisywał i propagował też inne niż Krynica krajowe zakłady zdrojowo-kąpielowe.
Ze zb. Biblioteki Kórnickiej PAN.
Hotel "pod trzema różami" Seiferta, potem Józefa Znamirowskiego. Ze zb. Biblioteki Kórnickiej PAN
Dr M. Zieleniewski, w 1888 r. sprzedał Bibliotece Kórnickiej zbiór, który gromadził od przeszło 30 lat. Były to 43 teki zatytułowane „Balneologija krajowa” (monografie, broszury, mapy, autografy opisujące wody mineralne całego obszaru ziem polskich – około 700 vol.) oraz oddzielną tekę zatytułowaną „Balneologija krajowa – Widoki zakładów zdrojowych” (około 120 fotografii i rysunków) za sumę 420 marek. W kolekcji znajdują się zdjęcia autorstwa znanych fotografów działających na terenie Galicji w drugiej połowie XIX w.: m. in. Rudolfa i Józefa Edera, Szymona Balicera czy kryniczanina Bronisława Babla. Niektóre z nich przedstawiają unikalne, nieznane widoki krynickiego zakładu zdrojowego i pierwsze fotografie Krynicy z 1862 r. Wśród zdjęć znajdują się także widoki Szczawnicy, Iwonicza i Rabki.
[…] Dla innych zdrojowisk krajowych był Zieleniewski opiekunem i orędownikiem. Opisał je wszystkie z wielką skrupulatnością w następujących dziełach: Rys balneologii powszechnej 1873, Rys balneoterapii 1886, Słownik bibliograficzno-balneologiczny zdrojowisk polskich 1889, Opis krajowych zakładów kąpielowo-kąpielowych 1894. […].
Z: Medycyna 1896, Nr 17.
Ze zb. Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie
Rozlewnictwo wód mineralnych na ziemiach polskich miało swój początek w Krynicy, w pierwszych latach XIX w. Do rozwoju butelkowania i wysyłki wody ze zdroju przyczynił się dr Michał Zieleniewski. W 1860 r. opublikował w Roczniku Towarzystwa Naukowego Krakowskiego artykuł O napełnianiu wód lekarskich na sprzedaż rozsyłanych w ogólności, z dołączeniem opisu napełniania szczawy żelazistej w Krynicy. Zwracał w nim uwagę na rozwijający się dynamicznie rynek oraz próby fałszowania wód butelkowanych, podawał też zasady produkcji, przechowywania i transportu mineralnych wód butelkowanych: Zasady opracowane przez dr Michała Zieleniewskiego były pierwowzorem norm. Komisja Balneologiczna w 1864 r. opracowała Instrukcję urządzeń zdrojowisk krajowych, gdzie podano zalecenia dotyczące rozlewania i wysyłania wód.
Z: M. Nowakowska−Zamachowska, Towarzystwo Lekarskie Krakowskie 1866−1914 Komisja Balneologiczna, 2009. Cyfrowa Biblioteka Medyczna UJ.
Projekt wanny do kąpieli mineralnych.
Ze zb. Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie
Michał Zieleniewski był autorem 12 artykułów ukazujących się w odcinkach na łamach pisma: Krynica” w latach 1873-1877. Popularyzował w nich polskie zdroje żelaziste, przedstawiał także rozwój krynickiego zakładu na przestrzeni lat 1857-1873. Balneolog publikował na łamach „Krynicy” sprawozdania z działalności tegoż zakładu […]. Wydawca wskazywał na rodzaje kąpieli krynickich ze szczególnym uwzględnieniem borowinowych, przedstawił rys historyczny kąpieli mineralno-parowych. W czasopiśmie zamieścił też przyczynek do hydrologii Krynicy […], przybliżył sposoby butelkowania wód mineralnych. Wskazał wreszcie na dietetyczną wagę i znaczenie łaźni parowych.
Z: R. Bednarz-Grzybek, Michał Zieleniewski jako popularyzator polskich zdrojów na łamach czasopisma „Krynica”. Acta Balneologica, Nr 4 2015.
Działalność popularyzująca Krynicę i inne uzdrowiska przejawiała się również w przygotowywaniu informacji o zakładach do wystaw: Galicja Wystawa Powszechna w Wiedniu 1873 r. oraz w balneologicznej, zorganizowanej w 1881 r. we Frankfurcie nad Menem, do której opracował w j. niemieckim katalog dotyczący Krynicy.
Ze zb. Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie.
M. Zieleniewski był członkiem wielu naukowych stowarzyszeń:
- Komisji Balneologicznej Akademii Umiejętności,
- sekretarzem Komisji Balneologicznej Towarzystwa Naukowego Krakowskiego,
- Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego,
- Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu,
- Towarzystwa Paryskiego Lekarzy Polskich,
- Towarzystwa Lekarzy Podolskich w Kamieńcu Podolskim,
- Towarzystwa Medycznego Wileńskiego,
- Towarzystwa Lekarzy Galicyjskich,
- Towarzystwa Lekarzy Rosyjskich w Charkowie,
- Towarzystwa Muzycznego w Krakowie i in.
Dr M. Zieleniewski brał udział w założeniu i przez 8 lat redagowaniu najstarszego miesięcznika medycznego „Przeglądu lekarskiego”. Założył drugie na ziemiach polskich czasopismo lekarskie „Zdrojowiska”. Przez wiele lat współpracował z wieloma innymi pismami naukowymi: Rocznikiem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, Pamiętnikiem Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego, Tygodnikiem Lekarskim, Przeglądem Lekarskim, Gazetą Lekarską, Medycyną, Nowinami Lekarskimi i kilkoma tytułami zagranicznymi. Założył i redagował (w sezonie kąpielowym, w latach 1873-1877) pismo Krynica poświęcone ojczystym zakładom zdrojowo- kąpielnym.
30 lat dla Krynicy - dr Michał Zieleniewski
Wystawa zrealizowana w 2021 r. w ramach projektu pt. Michał Zieleniewski - twórca świetności Krynicy
Twórcy wystawy:
- Biblioteka Publiczna w Krynicy- Zdroju (Agata Jarosz, Magdalena Krzeszowska, Małgorzata Pomietło, Joanna Moskała)
- Konsultacja historyczna: dr Paweł Brzegowy
- Wsparcie merytoryczne Stowarzyszenie Miłośników Krynicy
- Materiał filmowy Tomasz Walczyk
- Projekt influencja.pl
Wykorzystano materiały ze zbiorów:
- Biblioteki Publicznej w Krynicy- Zdroju
- Biblioteki Kórnickiej PAN
- Biblioteki Jagiellońskiej
- Muzeum Krakowa
- Biblioteki cyfrowej Polona
- Cyfrowego Muzeum Narodowego w Krakowie
- Archiwów prywatnych Małgorzaty Reinhard- Chlandy, Barbary Kaiser, Michała Zieleniewskiego.
Więcej o dr. Michale Zieleniewskim
na stronie internetowej Biblioteki Publicznej www.bibliotekakrynica.pl i kanale YT
Dofinansowano ze środków Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach programu „Patriotyzm Jutra”
Partnerzy:
Wystawa jest dostępna na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe CC-BY-SA.
Treść licencji znajduje się na stronie https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode.pl
